Манай заставын хашаанд эхээсээ төөрсөн нэгэн цоохондой ороод ирсэн байлаа. Амьтны нялх зулзага гээд ээж маань сvv өгч манайд хэд хоног байсан юм. Янз нь эхээсээ төөрөөд ийш тийш дэмий давхисаар нэлээд ядарсан бололтой. Сvv уугаад унтаад өглөө. Хэрзгэр нарийхан туяхан хөлтэй. Биен дээрээ баахан цоохор толботой. Том хар нvдтэй амьтан. Ингэж би анх удаа бугын илийг ойроос харсан минь энэ. Лхачинвандад уулын зvгээс агь гангын vнэртэй зөөлөн салхи сангийн утлага мэт сэвэлзэнэ. Өглөө эрт буга урамдах ер бусын сайхан дуу намайг сэрээнэ. Энэ дуу Бугын булгийн тэндээс сонсдоно. Буга гэдэг амьтан бас хаа хамаагvй олдсон усаа уудаггvй гэнэ. Эндхийн буганууд ганцхан тэр булгаас ундаална. Манай хутагт эрдэнийн vрэл хийж адисласан ус. Энэ бол алс тэртээх зvvн хязгаарын манаа, миний төрсөн нутаг Шовдол булгийн застав.
Монгол орны зvvн хязгаар гэхээр Хатигиний их хээр тал, Мэнэнгийн талын хаяа хязгааргvй цэнхэр алс санаанд бууна. Гэхдээ л тэнд буга урамддаг. Зарим хvмvvс гайхаж байж болох юм аа. Аргагvй ээ. Талд хэзээ буга байлаа? Хангай бол байхсан гэх. Энэхvv буга урамдсан тал бол Сэцэн Хан аймгийн хурц ван Тvвдэнгийн хошуу одоогийн Сvхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын нутаг. Тэнд урамдах буга нь манай Егvзэр хутагтын өсгөн vржvvлж идээшин дасгасан буган сvргийн удам. Энэтхэгийн алдарт Ашок хаан улсдаа хээрийн ан гөрөөс амьтдыг эмнэх эмнэлэг хvртэл байгуулж байсан тvvхтэй. Тийм энэрэн нигvvлсэх асрах сэтгэлтэй хаан байсан болохоор хожмоо сайнаар дурсагдаж Чакроварти хаан буюу Хос ёсыг баригч хаан хэмээн тvvхнээ мөнхөрсөн хэрэг. Харин манай хутагт буга, тарвага идээшvvлж, халуун оронд ургадаг Гандигар, цагаан зандан мод суулгаж, Хайлаас, бургас улиас мод тарьж, ховор эмийн ургамлуудыг тарьж төрөл бvрийн эм хийж байж. Мойл жимс тарьсан нь одоо ч Мойлтын аманд ургаж байна. Сvм хийддээ араб адуу хvртэл авчирч жууз тэргэнд хөлөглөж, тагтаа, тоть, тогос шувуу тэжээж зvйл бvрийн амьтан ургамалтай эгээ л Гандангийн орон гэлтэй. Хvмvvс бид өөрсдөө хичээж өөрсдийн диваажинг энэ орон нутагтаа бий болгон бvтээж болох ажээ. Хутагт өөрийн зусландаа хайлаас мод тарьсан нь өдгөө Хөндлөн Хайлаастын амралтын газар байна. Тvvнтэй ойр орших Лхачинвандад ууланд буга vржvvлж, ховор ан амьтдыг идээшvvлснээр тэр уул өдгөө Дархан цаазат уул болсон. Хийдэд амьтны хvрээлэнтэй. Тvvнийг нь орсон гарсан ардууд vзэж сонирхдог байж. Vvнээс гадна хийддээ театрчилсан тоглолт хvртэл vзvvлдэг байж. Богд хаант Монгол Улсын vеийн Зvvн өмнөд хязгаарыг хянан тохинуулах төрийн сайд Егvзэр хутагт Галсандаш хэмээх Буддын шашны хутагт тэрбээр эх дэлхий хийгээд тvvн лvгээ мөнхийн шvтэлцээт хvний амьдралын байгальших горимыг нарийн мэддэг байлаа. Зөвхөн хайрлаад хадгалаад суух биш, бас байхгvйг бий болгон өсгөн арвижуулах ухаантай байжээ. Одоо цагт шинжлэх ухаан техник хөгжиж, эрдэмтэн цолтонгууд олноороо бий болж байгаа ч хаа газар шинээр энэ мэт хутагт лугаа адил ганц зvйл хийсэн нь хэд бол. Өнө өглөгтийн хийд хэмээн алдаршсан хутагтын энэ хийд бол зvгээр нэг зах хязгаар нутгийн мөргөлийн сvм төдий байсангvй. Тэнд Ширээтийн лам, Ноён цорж, Тойн лам, Дорж цорж, халзан Бишрэлт нарын чадалтай том лам нар хуран суухаас гадна Чойр, Мамба, Дvйнхор, Жvд, Хажидын дацангуудтай байж. Гучин гурван шавран, мянган ламтай. Хавартаа алтан гагнуур, бонго зэрэг эмийн ургамлуудыг тарьж, намартаа тvvж эмчилгээ сувилгаандаа мамба дацан хэрэглэдэг байж. Эрдэнэцагааны Бонго гэдэг өвс бол манай нутгаас өөр хаана ч ургадагvй ховор чадалтай өвс юм гэнэ лээ. Лам нар нь чойрын эрдэм мэдлэгт суралцаж, жод лvйжинг Хажидын дацандаа хурдаг байж. Намайг багад эмээгийнд хонх дамар гээд нэг сонин зvйлс байж билээ. Би хvvхдийн саваагvй зангаар тэдгээрийг нь дуугаргаж тоглоход эмээ маань загнахгvй, харин ч баярлаж лvйжин тавих хvн ховордсон vед хонх дамрыг маань дуугаргаж байгаа нь яамай гэдэг сэн. Гэхдээ манай эмээ шөнөдөө лvйжин тавьдаг байсан юм билээ. Би ч эмээг дуулаад байгаа юм байна л гэж боддог байж билээ. Зvvн хязгаарыг тохинуулах сайдын албатай хутагтын баруун гарын тvшмэл, бичгийн их туслах нь Тvвшин ноёны хvv Чадраабал хэмээх миний өвөг эцэг байжээ. Хутагт өвгийг маань бvр багад нь таньж, тvvнийг зэргэлдээх хошууны эрдэмтэн хvнд шавь оруулж. Арван нэгэн настайд нь энэ хvнээ ирж ав, миний заах эрдэм дууслаа гэж хэл ирсэн юм гэнэ лээ. Сvvлд ардын засгаас хуралд урьсан нэрийдлээр худал зар ирж, хутагтыг хэнээр бараа болгуулах вэ гэхэд Чадраабалыгаа, тахилч Базартайгаа авч явъя гэж. Ийнхvv гучин наймын эсэргvv хэргээр долоон хvнийг хэлмэгдvvлэн хороосон бөгөөд хутагт маань өвгөтэй минь хамтдаа Шамбалын орноо заларсан ажээ. Хожим намайг Энэтхэгт сурахаар явахад нагац ах маань ихэд баярлаж бидний хийсэн юм гэж юу байхав, өвгө эцгийн минь л буян, vр ач бидэндээ ирлээ гэж билээ.
Эрдэнэцагаан бол гурван хутагт нэгэн цагт зэрэг заларсан өлгий нутаг. Егvзэр хутагт, Дамдинбишрэлт, Халзан Ширээт хэмээн нутаг усандаа төдийгvй Монгол даяар алдартай, номтой чадалтай хvмvvс байжээ. Дамдинбишрэлт бол хар хэл амтай, бусдад хор хvргэдэг хvмvvсийг ганц сайн дарж өгдөг байжээ. Тvvний номын абшиг оршсон шороог өдгөө ч манай нутгийнхан хар хэл ам, элдэв хов жив, vгийн бузрыг дарах шидэт гороо хэмээн хэрэглэдэг билээ. Тvvний амьдарч асан байшин өдгөө сумын төвд байгаа бөгөөд тэр байшинг хадгалж хамгаалах талаар ямар ч ажил хийгдэхгvй байгаа нь харамсалтай. Халзан Ширээт ламын тухай нутгийн ажаа Цэдэвцоогоос сонссон нэгэн хуучийг дэлгэе. Дарьгангын нэгэн ноён хий өвчин тусаж, Ширээт ламыг залахаар албатууд нь ирж. Би очоод яах вэ дээ, та нар тэр хvнээ буруу газар хэвтvvлсэн байна. Маргааш зvvн урдаа гаргаад уячих. Би эндээс нэг юм өргөе гэж гэнэ. Нөгөөдvvл ч харьж очоод хэлснээр нь хийж. Маргааш өглөө нь гэнэт нэг их буун дуу гарч янлав vнэртээд л явж. Тэгсэн нөгөө ноён ухаан нь сэргэж та нар намайг яагаад хvлчихээ вэ гэж. Талархан баярласан улс очиж мөргөөд болсон явдлыг ярихад Ширээт “Өө би арцаа гээд янлав хийчихсэн байсан юмаа” гэж. Энэ мэт манай нутагт чадалтай эрдэмтэй хvмvvс олноороо төрж амьдарч байжээ. Хамба Лувсан, гавж Диваасамбуу хэмээх бас манай нутгийн номтой лам нартай хамт багадаа хийд орноо шавилан сууж ном vзэж байсан манай садангийн өвөө, миний номын багш Р.Туваан гэж нутгийн олондоо тустай эрдэмтэн лам байсан юм. Тэрбээр ясны хугаралт, бөөр нуруу, тархи толгой, эмэгтэйчvvд гээд өвдөж зовсон олныг өөрийн бариа заслаар эдгээн илааршуулж, хvн малын өвчинд нутгийн эмээр эм барьж эдгээж явсан тус ихтэй буянтай буурал байсан юм. Өөрөө морь сайн мэднэ. Бас уяна. Уясан морь нь хурдан. Морины гэмийг сайн таньж эмчилдэг байсан ба өдгөө тvvний том хvv Энхтөр нь багшийн эрдмийг өвлөн буяныг хураан зон олондоо тус болсоор явна.
Цагаан овоо, Алтан Овоо, Шар овоо, Билvvт Овоо хэмээх дөрвөн овооны дунд Эрдэнэцагаан сум оршино. Овоо уулс борлож харагддаг бол манай Цагаан овоо нь тана сувд асгасан мэт цагаан чулуугаар гялтганаж vзэгдэнэ. Дөрвөн овоон дундуур Чоно гол урсана. Чоно харайхын гол хэмээн нэрийддэг энэ гол энгийн vед устай vгvй нь мэдэгдэхгvй бөгөөд харин хур элбэг зун эргээсээ халина. Чухам энэ vед чоно харайна. Харайсан чоно нөгөө эрэгтээ хөл хvргэж vл чадна.
Манай сум бол хэзээд өнтэй сайхан байдаг. Хажуу сумдад хатуу өвөл болж байхад Эрдэнэцагаанд өнтэй л байдаг. Сvртэй зуд турхан болж ард олныг минь зовоогоогvй дээ хэмээн Дамдинбишрэлт хэлсэн юм гэнэ лээ гэж Цэнд эмээ маань ярьдаг юм. Сvvлийн хэдэн жилийн отор нvvдэл гээд олон айлууд манай нутгийн захаар өвөлждөг болсон. Эрдэнэцагаан бол том сум, улсдаа хvн болон малынхаа тоогоор хоёрт орж байсан юм гэнэ лээ. Манай нутгаас ардын хувьсгалын партизан Тогтох, Жамсран, хөдөлмөрийн баатар Я.Сундуй, хууль зvйн ухааны доктор Цогт-Очир, анагаах ухааны эрдэмтэн Ц.Сvхбаатар, философийн ухааны доктор Арсланбаатар, Х.Гvндсамбуу, хvний гавьяат эмч Мөнхчулуун, гавьяат эдийн засагч Шvхэрт, сурган хvмvvжvvлэгч Ваанчиг, Өлзийхутаг, Гандан хийдийн цорж лам гавж Диваасамбуу нарын зэрэг олон алдартан төрж гарсан билээ.
Намар орой цасны эхэн гадаа буухад эрхгvй нутгаа санана. Эх орны минь зvvн хязгаарт орших энэ нутаг бол эх дэлхийгээ эхлэн таних цагаан толгой минь болсон юм. Зотол Хан, Вангийн Цагаан, Лхачинвандад, Баянцагаан, Баруун Зvvн Араат гээд тал нутагт байх хангайн том уулс. Ер нь манай нутаг тал хээрийн бvсэд багтах ч нутгийн захаасаа л шууд хангай нутгийн өнгө төрх нvднээ тусна. Хөглөрсөн их ой vгvй ч бас модтой, vржил шимт бор шороон хөрстэй, өндөр өвстэй, бас ус булаг арвинтай талын л хангай даа. Нутгийн баруун хэсгээр сөнөсөн галт уул олон бөгөөд тэр хавиар тойрч гарахын аргагvй бутарсан хайлмаг чулууд дvvрэн. Тийм замаар шаахай далан хоёроороо туучсаар аав бид хоёр Зотол Хан Уулын баруун энгэрт хvрч очсон юм.
Манай Зотол хан, Дорнодын Матад хан, Сvхбаатар сумын Дархан хан гурав бол нэгэн эцгийн гурван хvv юм гэнэ лээ. Хаан эцэг нь халин одохдоо тулгын гурван чулуу шиг гурван хvvдээ газар нутгаа хуваан өгсөн бөгөөд ахан дvvс аавын захисан нутагтаа уул болон vлдсэн домогтой. Бие биесээ харан мэндчилж, дотоод туурвилаа бvтээж мянга мянган жил хамтдаа амьдрарч байгаа буй заа. Харин энэ удаа аав маань төрсөн ганц ахдаа золгохоор намайг дагуулан гарсан нь энэ. Манай нутгийнхан Зотол Ханыгаа зvгээр л Овоо хэмээн дуудна. Овоонд өргөөрэй хэмээн ээжийн өгсөн идээний дээжийг өргөөд цааш хөдлөөд аав минь “Алс хол хvний нутагт явахдаа нутгийн уул овоог дvрийг нь ургуулан бодож залбирч бай” хэмээн захиж билээ. Тэрнээс хойш их сургуулийн дөрвөн жил гээд л ажил амьдралын он жилvvд хөвөрсөөр дахиж Овоондоо очиж амжаагvй л явна. Машин тэрэг хөлөглөн давхиж очихоос илvvтэйгээр оюун сэтгэлдээ дvрийг нь ургуулан бодож, нэрийг нь шившин залбирч явахыг аав минь захисан билээ.
Эрдэнэцагаан! Энэ гэгээнээр бvтсэн vгийг сэтгэлдээ давтан хэлэхэд хээр талын цахиур цагаан уулс, талын цагаан зээр, хонгортон халиурсан их өвс, сунаж яваа зэгэл цагаан чоно, нvvж яваа хун цагаан vvлс амилан vзэгддэг билээ. Төрсөн нутаг болгон хvvдээ сайхан. Гэхдээ улам сайхан болгон арвижуулан цогцлоох, ус нутгаа Гандан-төгс баясгалангийн орон болгохын хvслэн хийгээд биет vйлсийг бvтээх нь гагцхvv хvv нь болж төрсөн бидний л хэрэг буюу.
Ду ноён овогийн Ооёогийн Мөнхнаран
2007.10.31
Монгол орны зvvн хязгаар гэхээр Хатигиний их хээр тал, Мэнэнгийн талын хаяа хязгааргvй цэнхэр алс санаанд бууна. Гэхдээ л тэнд буга урамддаг. Зарим хvмvvс гайхаж байж болох юм аа. Аргагvй ээ. Талд хэзээ буга байлаа? Хангай бол байхсан гэх. Энэхvv буга урамдсан тал бол Сэцэн Хан аймгийн хурц ван Тvвдэнгийн хошуу одоогийн Сvхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын нутаг. Тэнд урамдах буга нь манай Егvзэр хутагтын өсгөн vржvvлж идээшин дасгасан буган сvргийн удам. Энэтхэгийн алдарт Ашок хаан улсдаа хээрийн ан гөрөөс амьтдыг эмнэх эмнэлэг хvртэл байгуулж байсан тvvхтэй. Тийм энэрэн нигvvлсэх асрах сэтгэлтэй хаан байсан болохоор хожмоо сайнаар дурсагдаж Чакроварти хаан буюу Хос ёсыг баригч хаан хэмээн тvvхнээ мөнхөрсөн хэрэг. Харин манай хутагт буга, тарвага идээшvvлж, халуун оронд ургадаг Гандигар, цагаан зандан мод суулгаж, Хайлаас, бургас улиас мод тарьж, ховор эмийн ургамлуудыг тарьж төрөл бvрийн эм хийж байж. Мойл жимс тарьсан нь одоо ч Мойлтын аманд ургаж байна. Сvм хийддээ араб адуу хvртэл авчирч жууз тэргэнд хөлөглөж, тагтаа, тоть, тогос шувуу тэжээж зvйл бvрийн амьтан ургамалтай эгээ л Гандангийн орон гэлтэй. Хvмvvс бид өөрсдөө хичээж өөрсдийн диваажинг энэ орон нутагтаа бий болгон бvтээж болох ажээ. Хутагт өөрийн зусландаа хайлаас мод тарьсан нь өдгөө Хөндлөн Хайлаастын амралтын газар байна. Тvvнтэй ойр орших Лхачинвандад ууланд буга vржvvлж, ховор ан амьтдыг идээшvvлснээр тэр уул өдгөө Дархан цаазат уул болсон. Хийдэд амьтны хvрээлэнтэй. Тvvнийг нь орсон гарсан ардууд vзэж сонирхдог байж. Vvнээс гадна хийддээ театрчилсан тоглолт хvртэл vзvvлдэг байж. Богд хаант Монгол Улсын vеийн Зvvн өмнөд хязгаарыг хянан тохинуулах төрийн сайд Егvзэр хутагт Галсандаш хэмээх Буддын шашны хутагт тэрбээр эх дэлхий хийгээд тvvн лvгээ мөнхийн шvтэлцээт хvний амьдралын байгальших горимыг нарийн мэддэг байлаа. Зөвхөн хайрлаад хадгалаад суух биш, бас байхгvйг бий болгон өсгөн арвижуулах ухаантай байжээ. Одоо цагт шинжлэх ухаан техник хөгжиж, эрдэмтэн цолтонгууд олноороо бий болж байгаа ч хаа газар шинээр энэ мэт хутагт лугаа адил ганц зvйл хийсэн нь хэд бол. Өнө өглөгтийн хийд хэмээн алдаршсан хутагтын энэ хийд бол зvгээр нэг зах хязгаар нутгийн мөргөлийн сvм төдий байсангvй. Тэнд Ширээтийн лам, Ноён цорж, Тойн лам, Дорж цорж, халзан Бишрэлт нарын чадалтай том лам нар хуран суухаас гадна Чойр, Мамба, Дvйнхор, Жvд, Хажидын дацангуудтай байж. Гучин гурван шавран, мянган ламтай. Хавартаа алтан гагнуур, бонго зэрэг эмийн ургамлуудыг тарьж, намартаа тvvж эмчилгээ сувилгаандаа мамба дацан хэрэглэдэг байж. Эрдэнэцагааны Бонго гэдэг өвс бол манай нутгаас өөр хаана ч ургадагvй ховор чадалтай өвс юм гэнэ лээ. Лам нар нь чойрын эрдэм мэдлэгт суралцаж, жод лvйжинг Хажидын дацандаа хурдаг байж. Намайг багад эмээгийнд хонх дамар гээд нэг сонин зvйлс байж билээ. Би хvvхдийн саваагvй зангаар тэдгээрийг нь дуугаргаж тоглоход эмээ маань загнахгvй, харин ч баярлаж лvйжин тавих хvн ховордсон vед хонх дамрыг маань дуугаргаж байгаа нь яамай гэдэг сэн. Гэхдээ манай эмээ шөнөдөө лvйжин тавьдаг байсан юм билээ. Би ч эмээг дуулаад байгаа юм байна л гэж боддог байж билээ. Зvvн хязгаарыг тохинуулах сайдын албатай хутагтын баруун гарын тvшмэл, бичгийн их туслах нь Тvвшин ноёны хvv Чадраабал хэмээх миний өвөг эцэг байжээ. Хутагт өвгийг маань бvр багад нь таньж, тvvнийг зэргэлдээх хошууны эрдэмтэн хvнд шавь оруулж. Арван нэгэн настайд нь энэ хvнээ ирж ав, миний заах эрдэм дууслаа гэж хэл ирсэн юм гэнэ лээ. Сvvлд ардын засгаас хуралд урьсан нэрийдлээр худал зар ирж, хутагтыг хэнээр бараа болгуулах вэ гэхэд Чадраабалыгаа, тахилч Базартайгаа авч явъя гэж. Ийнхvv гучин наймын эсэргvv хэргээр долоон хvнийг хэлмэгдvvлэн хороосон бөгөөд хутагт маань өвгөтэй минь хамтдаа Шамбалын орноо заларсан ажээ. Хожим намайг Энэтхэгт сурахаар явахад нагац ах маань ихэд баярлаж бидний хийсэн юм гэж юу байхав, өвгө эцгийн минь л буян, vр ач бидэндээ ирлээ гэж билээ.
Эрдэнэцагаан бол гурван хутагт нэгэн цагт зэрэг заларсан өлгий нутаг. Егvзэр хутагт, Дамдинбишрэлт, Халзан Ширээт хэмээн нутаг усандаа төдийгvй Монгол даяар алдартай, номтой чадалтай хvмvvс байжээ. Дамдинбишрэлт бол хар хэл амтай, бусдад хор хvргэдэг хvмvvсийг ганц сайн дарж өгдөг байжээ. Тvvний номын абшиг оршсон шороог өдгөө ч манай нутгийнхан хар хэл ам, элдэв хов жив, vгийн бузрыг дарах шидэт гороо хэмээн хэрэглэдэг билээ. Тvvний амьдарч асан байшин өдгөө сумын төвд байгаа бөгөөд тэр байшинг хадгалж хамгаалах талаар ямар ч ажил хийгдэхгvй байгаа нь харамсалтай. Халзан Ширээт ламын тухай нутгийн ажаа Цэдэвцоогоос сонссон нэгэн хуучийг дэлгэе. Дарьгангын нэгэн ноён хий өвчин тусаж, Ширээт ламыг залахаар албатууд нь ирж. Би очоод яах вэ дээ, та нар тэр хvнээ буруу газар хэвтvvлсэн байна. Маргааш зvvн урдаа гаргаад уячих. Би эндээс нэг юм өргөе гэж гэнэ. Нөгөөдvvл ч харьж очоод хэлснээр нь хийж. Маргааш өглөө нь гэнэт нэг их буун дуу гарч янлав vнэртээд л явж. Тэгсэн нөгөө ноён ухаан нь сэргэж та нар намайг яагаад хvлчихээ вэ гэж. Талархан баярласан улс очиж мөргөөд болсон явдлыг ярихад Ширээт “Өө би арцаа гээд янлав хийчихсэн байсан юмаа” гэж. Энэ мэт манай нутагт чадалтай эрдэмтэй хvмvvс олноороо төрж амьдарч байжээ. Хамба Лувсан, гавж Диваасамбуу хэмээх бас манай нутгийн номтой лам нартай хамт багадаа хийд орноо шавилан сууж ном vзэж байсан манай садангийн өвөө, миний номын багш Р.Туваан гэж нутгийн олондоо тустай эрдэмтэн лам байсан юм. Тэрбээр ясны хугаралт, бөөр нуруу, тархи толгой, эмэгтэйчvvд гээд өвдөж зовсон олныг өөрийн бариа заслаар эдгээн илааршуулж, хvн малын өвчинд нутгийн эмээр эм барьж эдгээж явсан тус ихтэй буянтай буурал байсан юм. Өөрөө морь сайн мэднэ. Бас уяна. Уясан морь нь хурдан. Морины гэмийг сайн таньж эмчилдэг байсан ба өдгөө тvvний том хvv Энхтөр нь багшийн эрдмийг өвлөн буяныг хураан зон олондоо тус болсоор явна.
Цагаан овоо, Алтан Овоо, Шар овоо, Билvvт Овоо хэмээх дөрвөн овооны дунд Эрдэнэцагаан сум оршино. Овоо уулс борлож харагддаг бол манай Цагаан овоо нь тана сувд асгасан мэт цагаан чулуугаар гялтганаж vзэгдэнэ. Дөрвөн овоон дундуур Чоно гол урсана. Чоно харайхын гол хэмээн нэрийддэг энэ гол энгийн vед устай vгvй нь мэдэгдэхгvй бөгөөд харин хур элбэг зун эргээсээ халина. Чухам энэ vед чоно харайна. Харайсан чоно нөгөө эрэгтээ хөл хvргэж vл чадна.
Манай сум бол хэзээд өнтэй сайхан байдаг. Хажуу сумдад хатуу өвөл болж байхад Эрдэнэцагаанд өнтэй л байдаг. Сvртэй зуд турхан болж ард олныг минь зовоогоогvй дээ хэмээн Дамдинбишрэлт хэлсэн юм гэнэ лээ гэж Цэнд эмээ маань ярьдаг юм. Сvvлийн хэдэн жилийн отор нvvдэл гээд олон айлууд манай нутгийн захаар өвөлждөг болсон. Эрдэнэцагаан бол том сум, улсдаа хvн болон малынхаа тоогоор хоёрт орж байсан юм гэнэ лээ. Манай нутгаас ардын хувьсгалын партизан Тогтох, Жамсран, хөдөлмөрийн баатар Я.Сундуй, хууль зvйн ухааны доктор Цогт-Очир, анагаах ухааны эрдэмтэн Ц.Сvхбаатар, философийн ухааны доктор Арсланбаатар, Х.Гvндсамбуу, хvний гавьяат эмч Мөнхчулуун, гавьяат эдийн засагч Шvхэрт, сурган хvмvvжvvлэгч Ваанчиг, Өлзийхутаг, Гандан хийдийн цорж лам гавж Диваасамбуу нарын зэрэг олон алдартан төрж гарсан билээ.
Намар орой цасны эхэн гадаа буухад эрхгvй нутгаа санана. Эх орны минь зvvн хязгаарт орших энэ нутаг бол эх дэлхийгээ эхлэн таних цагаан толгой минь болсон юм. Зотол Хан, Вангийн Цагаан, Лхачинвандад, Баянцагаан, Баруун Зvvн Араат гээд тал нутагт байх хангайн том уулс. Ер нь манай нутаг тал хээрийн бvсэд багтах ч нутгийн захаасаа л шууд хангай нутгийн өнгө төрх нvднээ тусна. Хөглөрсөн их ой vгvй ч бас модтой, vржил шимт бор шороон хөрстэй, өндөр өвстэй, бас ус булаг арвинтай талын л хангай даа. Нутгийн баруун хэсгээр сөнөсөн галт уул олон бөгөөд тэр хавиар тойрч гарахын аргагvй бутарсан хайлмаг чулууд дvvрэн. Тийм замаар шаахай далан хоёроороо туучсаар аав бид хоёр Зотол Хан Уулын баруун энгэрт хvрч очсон юм.
Манай Зотол хан, Дорнодын Матад хан, Сvхбаатар сумын Дархан хан гурав бол нэгэн эцгийн гурван хvv юм гэнэ лээ. Хаан эцэг нь халин одохдоо тулгын гурван чулуу шиг гурван хvvдээ газар нутгаа хуваан өгсөн бөгөөд ахан дvvс аавын захисан нутагтаа уул болон vлдсэн домогтой. Бие биесээ харан мэндчилж, дотоод туурвилаа бvтээж мянга мянган жил хамтдаа амьдрарч байгаа буй заа. Харин энэ удаа аав маань төрсөн ганц ахдаа золгохоор намайг дагуулан гарсан нь энэ. Манай нутгийнхан Зотол Ханыгаа зvгээр л Овоо хэмээн дуудна. Овоонд өргөөрэй хэмээн ээжийн өгсөн идээний дээжийг өргөөд цааш хөдлөөд аав минь “Алс хол хvний нутагт явахдаа нутгийн уул овоог дvрийг нь ургуулан бодож залбирч бай” хэмээн захиж билээ. Тэрнээс хойш их сургуулийн дөрвөн жил гээд л ажил амьдралын он жилvvд хөвөрсөөр дахиж Овоондоо очиж амжаагvй л явна. Машин тэрэг хөлөглөн давхиж очихоос илvvтэйгээр оюун сэтгэлдээ дvрийг нь ургуулан бодож, нэрийг нь шившин залбирч явахыг аав минь захисан билээ.
Эрдэнэцагаан! Энэ гэгээнээр бvтсэн vгийг сэтгэлдээ давтан хэлэхэд хээр талын цахиур цагаан уулс, талын цагаан зээр, хонгортон халиурсан их өвс, сунаж яваа зэгэл цагаан чоно, нvvж яваа хун цагаан vvлс амилан vзэгддэг билээ. Төрсөн нутаг болгон хvvдээ сайхан. Гэхдээ улам сайхан болгон арвижуулан цогцлоох, ус нутгаа Гандан-төгс баясгалангийн орон болгохын хvслэн хийгээд биет vйлсийг бvтээх нь гагцхvv хvv нь болж төрсөн бидний л хэрэг буюу.
Ду ноён овогийн Ооёогийн Мөнхнаран
2007.10.31
Comments