Гол өндрийн тэнгэр буюу Зотол Хан

Зуны дэлгэр цагт нутагтаа бараалсангүй гурван жил шахам болсон миний хувьд энэ зуны аялал нэг л ер бусын байлаа.

Ер нь би нутагтаа очих болгондоо л нэг ийм мэдрэмж эн тэргүүнд тээдэг дээ.

Хүсэл дуудах салхи минь,

Хүй цөглөсөн тал минь,

Хөлд орсон шороо минь,

Хагацахын аргагүй нутаг минь болохоор тэр юм болов уу даа.

Аав ээжтэйгээ уулзаж нялхараад оройн наранд сууж ахуйдаа энэ жил Бүдүүн овоондоо мөргөхөөр явцгаая гэж уриаллаа. Бүгд л миний саналыг дуун дээр нь хүлээн авч, аав минь шатахуунаа бэлдэж, ээж минь Овоонд өргөх идээний дээжээ зэхлээ. Бидний Бүдүүн овоо хэмээн цээрлэн дуудах овоо бол далайн төвшинөөс дээш 1425 метр өндөр дөрөвдөгч галавын үед оргилж байгаад унтарсан, эртний сүлдэн их тахилгат Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан сумын нутагт орших Зотол Хан Уул юм.

Эрхт сод Богдоос янагш алтан ургийн ураг дор хүртэл

Түмний тэрхүү мянганы эх болсон эзэд хаад, ноёд

Түшмэл, ард бид бүгдээр энх амгалан жаргах болтугай

Эрэл сурал үгүй амар тайван жаргатугай хэмээн “Онгон Зотол ханы сан” хэмээх сударт өгүүлнэ.

Овоондоо очно гэхээр нэг л нойр хүрэх янзгүй. Задгай хашаан дотроо шөнийн ододтой ярилцсан шиг алхсаар үүрийн цолмон гарангуут л гэрийхэнээ сэрээгээд аялалдаа гарлаа. Наран мандахыг Овооныхоо энгэрээс үзэх гэж яарсан хэрэг л дээ. Ийнхүү бид сумаас баруун хойшоо гарч Хулстайн гол өгсөж овооны замаар давхисаар наран ургахад Овооныхоо наад энгэр Найрын дов дээр саяхан барьсан, шинэхэн суварганы дэргэд хүрээд очлоо. Урьд хатагин гурван хошууны дээдэс, мяндагтанууд хийгээд Егүзэр хутагт өөрөө морилон саатаж найр наадмаа дэглэж асан өлгий. Өглөө эрт овоо ууландаа гарч, сан утлагаа тавиад, энэ дов дээр ирж өргөн олноороо морио уралдуулж, бөхөө барилдуулж нааддаг байжээ. Эцэг дээдсийн минь заларсан өлгийн хэмээн сүсэглэдэг манай нутгийн мэргэн ах Сумъяагийн Амартайван энэ жилийн зуны эхэн сарын тахилгаар энэхүү бодь суврагыг босгож, бурхан хутагтууд минь эргэн залрахын ерөөл талбижээ. Ерөөл бат сайхан оршиж өлгий нутагт минь өвгөд минь эргэн заларч хайрла.

Айлын газраас бараа нь сүндэрлээд, энгэр бэлдээ өөрийнхөө уран бүтээлийг тойруулаад манай нутгийн ноён уул Зотол Хаан Уул биднийг угтлаа. Уул минь өндөлзөн угтлаа, бид бөхөлзөн мэндчиллээ. Энэ бол тийм гэж хэлэхээргүй тийм нандин золголт байлаа. Барааны газраас л аав минь манай овоо үнэхээр чамин шүү хар даа, цэлийсэн талд босгосон пирамид шиг гээд л уулга алдаж байна. Уул ус байгаль үргэлж хүмүүн бидний сэтгэлийг утасыг хөндөн бие хэл сэтгэлийг уяруулан баясуулдаг билээ. Харин хажуу бэлд нь ирээд аав маань нэг л дуу шуугүй. Тэр жил надад овооны дэргэд нэрийг нь хэлдэггүй ёстой юм шүү гэж хэлж байсныг нь саналаа. Манай овооны зүүн энгэрт нь өөрөөсөө тасадсан үр гэлтэй хотгор хүнхэрийг нь хүртэл дууриасан бага овоо бий. Овоо уул өөрийгөө урлан бүтээхдээ ийм уран бөлгөө. Үрт амьтан, үндэст ургамал л өөрөөсөө адилыг төрүүлдэг дээ яг л тийм зохилдолго бөлгөө. Мөн уул өөрийгөө бүтээж, өөрийгөө шүтэх жаягийг бүтээдэг гэлтэй. Овоондоо очсон хүн шууд овооны орой руу гүйгээд гарчихгүй. Эхлээд унаа морьноосоо бууж сангийн бойпорт арц хүжээ уугиулна. Дараа нь эхийн агуйгаар орно. Энэ агуй яг эх хүний умай шиг бүтэцтэй бөгөөд эндээс хүн эхээс анх хэрхэн мэндэлсэн шигээ толгойгоороо гарч ирнэ. Өөрөөр гарах бололцоо байхгүй. Манай отгон дүү Цацаанаа маань урт чацтай өндөр болохоор гарах гэж нэлээд юм боллоо. Бид түүнийг чи дахиад өсвөл эхийн агуйгаас гарч чадахгүй юм байна гэж цаашлуулж явлаа. Ингэж эхээс шинээр дахин төрж, хир буртагаа ариутган, шинэ хүн болоод овоогоо нар зөв тойрохдоо Дэрсэн үүд, Майхан хад зэрэг манай овооноос тэсэрч тогтосон хад агуйгаар дайрч гороолсоор Яам хадан дээр очно. Биднийг Майхан хадан очиход тэнд нутгийн хоёр залуу нилээд эрт овоондоо гарчихаад жаахан хэвтсэн чинь дугхийчихэжээ гээд морьтойгоо байж байна. Бараг дөчөөд хүн багтдаг юм гэнэ. Үүрээр овоондоо гарчихаад агуйд нь унтчихаад босоод давхиад явах нь бас л нэг ер бусын байлаа. Дараа бүр нэг тавтай ирж овооныхоо бэлд, бүр майхан хад эсвэл дэрсэн үүдэнд нь хонож, цай чанаж ууя гэж бид ярилцлаа. Дараа жил хоёр дүүгээ амралтыг нь тааруулж авахуулаад гэрээрээ овоондоо ирж хоноё. “Зотолханы сан сацлын судар хэмээх монгол хүн монголоор машид хичээнгүйлэн бийрээр бичсэн онц сонирхолтой судар байдаг тухай сонссон бөгөөд дараа жил ирэхдээ тэр сударыг олж Овоондоо сан сацлыг өргөх үнэнхүү сэтгэл намайг эзэмдэж явлаа. Манай нутгийн нэрт эрдэмтэн О.Сүхбаатар гуай энэ талаар нэлээд судалж хэд хэдэн сангийн сударын тухай бичсэн нь буй. Яам хад хэмээх дөрвөлжин ширээ шиг энэ хаданд шинэ хүн маань бүртгүүлнэ. Өөрөөр хэлбэл “зиндаа тогтоож” улмаар түүнийгээ баталгаажуулахад Тамга хад руу явуулна. Тэнд овоонд гарах зөвшөөрөлийн тамга даруулна. Дээд язгууртан хүн бүдүүн овоонд, доодос бага овоондоо гардаг байна. Уул усны тогтоц хийгээд хүмүүний ёс жаягийг уялдуулан зохиосон нь нэн гайхалтай. Очсон бүх овооныхоо орой руу хошуураад байвал юу болох сон билээ дээ. Найр наадмаа ч овооноосоо нилээд зайтай найрын дов дээр хийнэ. Манай бүдүүн овооны оройд хэдэн хайлаас найган ганхан байх нь үзэгдэнэ. Ламхай тарьсан юм гэнэ лээ. Дээр үед лам нар гарч ном уншдаг байж. Бодвол сүүдрэвч нь болдог байсан болов уу даа.

Ийнхүү овоогоо тойрч мөргөсөн бид буцах замаараа Уур чулуунд мөргөхөөр боллоо. Энэ нь цайны уур шиг нүхтэй цагаан чулуу Ханын голын урд ухаа дээр байна. Хавар намартаа нутгийхан цагаан идээнийхээ дээжийг өргөдөг гэнэ. Энэ чулуу үхэр өсгөдөг гэж ярьцгаадаг бөгөөд манай эгчийн 5 настай охин Бөлтүүш маань манай аав ээжийг олоон үхэртэй болгоорой хэмээн тойрч биднийг хөгжөөж явлаа. Уур чулууг эрдэнээ манаж байгаа овооны манаач гэж ээжийн багад хөгшид ярьдаг байжээ. Барааны газартаа манаачтай манай нутгийн бүдүүн овоо Зотол буюу Сүр жавхлант цог бадрах уул юмаа. Зотол нэрийг орчуулбаас Цо-То-Лха буюу Гол өндрийн Тэнгэр хэмээх утгыг илэрхийлнэ. Утгачилбаас манай уул гучин гурван тэнгэрийн голд сүндэрлэх ноёнлог уул ажгуу. Уул минь, овоо минь, хайрхан минь унасан үр хүүхэд биднийгээ ургийн урагт тэтгэж ум сайн амгалан болтугай.

Ду ноён овгийн Ооёогийн Мөнхнаран 2008.08.28