Хубилай хаан” шүлгийн гар бичмэлНамрын дунд сард дээд нийслэлийн шар талд шаргал гэгээнээр усан манан хөшиглөж эртний хааны байгуулсан өндөр хана хэрэм сүр жавхлантайяа долоон зуугаад жилийн тэртээх тэр л хэвээрээ зэрэглээтэн харагдах. Их хотын төв хэсэгт эзэн хааны суудал заларч чанх өөдөөс нь балар эртний монгол язгууртан дээдсийн хүн чулуун хөшөө ширтэнэ. Зүүн мутартаа тансаг сэржимтэй алтан хундага дэвшүүлжээ. Энэ бол монголын эзэнт гүрний их хаан Хубилайн байгуулсан зуны ордон хэмээх дээд нийслэл Шанду юм. Монголын тавдугаар их хаан Хубилай сэцэнээс хойш Тогоонтөмөр хааныг хүртэл бараг зуун жил монголын төрийн хаад зусаж, төрийн хэргээ явуулж байсан эртний ерөөлт газар орон. Цагаан хэрмийн чанадах хүний нутагаас хааяа алсарч эх нутгийн салхийг амталж, чулуунд нь дулаацан, аршаан усыг нь амсаж болох шимийн ундрагатай газар байсан гэнэм.
Шанду бол зүүд зөн, совин бэлгэ, яруу найргийн сэрэхүйд гялбан тусч байдаг шидэт орон ажгуу. Долоон зууны тэртээ гэрэл зураг, дүрс бичлэг юу ч байсангүй. Харин яруу найраг тэрхүү мэдээллийг мөр бадагтаа бичиглэдэг ажээ.
1329 онд Перс гаралтай Хуй Муслам яруу найрагч Сайдула өөрийн Шандуд тохиолдсон үйл явдлуудын тухай “Шандугийн өдрийн тэмдэглэл” хэмэх арван шүлэг бичсэн бөгөөд тэрээр найм, есдүгээр саруудад өглөө эрт Шандуд үүлс гүйлдэж үргэлж нойтон манангаар бүрхэгддэг тухай тэмдэглэсэн бий. Түүний “Шандугийн сэтгэгдэл” хэмээх тав дахь шүлэгт:
Үүр цайх үед нил ягаан ноосон хувцастай ч
Ууц нуруугаар хүйт даан жиндэх…
Өглөө хагас сэрсэн оюун
Дорно зүг цонхоор харахуй
Цэлмэг тэнгэр Агуу хана хэрмийн
Цаана нуугдчихсан
Тунгалаг наран дээр нь мандаж байдаг…
Шар торгон хятад зураг шиг
Шанду нойтон шүүдэрээр бүрхэгдсэн байлаа…
гэх зэргээр Шандугийн байгалийн үзэмж, тухайн үеийн дүр зургийг дүрслэн бичжээ. Энэ найрагчийн талаар болон түүний арван шүлгийн тухай одоогоор илүү зүйл олж чадаагүй байна. Ийнхүү улс төр, соёлын томоохон төв болж өрнө дорнын түмэн хүн орж гарсан, алтан ургийн угсаат Хубилай хааны үндэслэн байгуулсан Юань гүрний дээд нийслэл хот тухайн үеийнхээ алдарт найрагчийн шүлэгт дүрслэгдэн үлджээ.
1329 онд Перс гаралтай Хуй Муслам яруу найрагч Сайдула өөрийн Шандуд тохиолдсон үйл явдлуудын тухай “Шандугийн өдрийн тэмдэглэл” хэмэх арван шүлэг бичсэн бөгөөд тэрээр найм, есдүгээр саруудад өглөө эрт Шандуд үүлс гүйлдэж үргэлж нойтон манангаар бүрхэгддэг тухай тэмдэглэсэн бий. Түүний “Шандугийн сэтгэгдэл” хэмээх тав дахь шүлэгт:
Үүр цайх үед нил ягаан ноосон хувцастай ч
Ууц нуруугаар хүйт даан жиндэх…
Өглөө хагас сэрсэн оюун
Дорно зүг цонхоор харахуй
Цэлмэг тэнгэр Агуу хана хэрмийн
Цаана нуугдчихсан
Тунгалаг наран дээр нь мандаж байдаг…
Шар торгон хятад зураг шиг
Шанду нойтон шүүдэрээр бүрхэгдсэн байлаа…
гэх зэргээр Шандугийн байгалийн үзэмж, тухайн үеийн дүр зургийг дүрслэн бичжээ. Энэ найрагчийн талаар болон түүний арван шүлгийн тухай одоогоор илүү зүйл олж чадаагүй байна. Ийнхүү улс төр, соёлын томоохон төв болж өрнө дорнын түмэн хүн орж гарсан, алтан ургийн угсаат Хубилай хааны үндэслэн байгуулсан Юань гүрний дээд нийслэл хот тухайн үеийнхээ алдарт найрагчийн шүлэгт дүрслэгдэн үлджээ.
1797 онд Английн нэгэн зэлүүд фермийн бөглүүхэн байшинд зүүдэндээ шүлэглэн нойрсох эрхэм бол тухайн үеийнхээ тэргүүлэх яруу найрагч, Эзэн хааны утга зохиолын нийгэмлэгийн жинхэнэ гишүүн Самуэл Тэйлор Колериж байлаа.
Хүмүүн үл хэмжих агуй ангал тольдогсон
Наран үл хүрэх агуу тэнгис зоригсон
Ариун мөрөн урсах Шанду хэмээх нутагт
Эзэн хаан Хубилай зарлиг буулгаж
Эрхэм цэнгэлийн их орд дүвлэжээ /Д.Бямбаагийн орчуулга/
Хүмүүн үл хэмжих агуй ангал тольдогсон
Наран үл хүрэх агуу тэнгис зоригсон
Ариун мөрөн урсах Шанду хэмээх нутагт
Эзэн хаан Хубилай зарлиг буулгаж
Эрхэм цэнгэлийн их орд дүвлэжээ /Д.Бямбаагийн орчуулга/
Самуэл Тэйлор Колериж хэзээ ч Шандуд хөл тавьж байгаагүй юм. Тухайн цагийнхаа гарамгай Зөнч найрагчийнхаа хувьд зүүдэн нойрондоо аялан бичсэн энэхүү “Хубилай Хаан” шүлэг нь дэлхийн зуун шилдэг шүлэгт тогтмол шалгарч, өнөө хэр сая сая уншигчидтай, англи хэлт уран зохиолын нэгэн гол судлагдахуун болсоор ирсэн билээ. Колериж бол тухайн үедээ уянгын дуулиуд, урт шүлэг бичдэгээр алдартай байсан төдийгүй Германы сонгодог философийг судлан Иманниул Кант, Шеллеу нарын бүтээлүүдийг орчуулж тайлбарлан нийтэлж байжээ. Түүний “Алтан гургалдай”, “Уянгын дуулиуд”, “Чирастабел”, Байгаль танаа” зэрэг бүтээлүүд нь нэн алдартай билээ.
“Хубилай хаан” шүлгийн зохиогдсон байдал маш сонин. Эмчийн жороор бага зэргийн некотины орцтой эм хүртээд сандал дээрээ гурван цаг гүн нойронд умбасан бөгөөд урьд хожид үзээгүй тийм сонин орноор аялаж. Гаднаас хашиграх чимээнээр сэрэхдээ тэрхүү зүүдэн шүлгээсээ хоёроос гурван зуугаад бадгийг нь санаж байсан гэдэг. Үзэг бэхээ цаастайгаа шүүрч аван бичиж эхэлж байтал гаднаас нэгэн албаны хүн орж ирээд, дахин дахин ямар нэгэн зүйл асуусаар анхааралыг нь сарниулж. Түүнийг гарсны дараа эргэн бичих гэтэл дараах мөрүүдээ эргэж огт санаагүй бөгөөд ийнхүү уг шүлгийн эхний тавин дөрөвхөн мөр л бидэнд хүрч ирсэн түүхтэй.
Харин манай утга зохиолд “Хубилай хаан” шүлэг манай нэрт зохиолч, орчуулагч, дипломатич Дамдины Бямбаа гуайн хичээнгүй зүтгэл, ариун сэтгэлээр монгол хэлнээ хөрвүүлэгдсэн орж ирсэн билээ. Энэ нь утга зохиол судлалд төдийгүй монголын эртний түүх ялангуяа арван гуравдугаар зууны түүхийг судлахад нэгэн гол сурвалж болох юм. Дээд нийслэл Шандуг монголчууд өөрсдөө судлан танихад яруу найрагчийн зөнч мөр бадгууд нь түүхийн замыг тодруулан үзүүлэх толь болох нь лавтай.
Америкийн эрдэмтэн Андрей Салсидо 1992 онд нэг найзынхаа хамтаар Хөх Хотоор дайрч баахан зөвшөөрөл аван явсаар Шанду руу хөдлөхдөө Юань гүрний дээд нийслэлд арван гуравдугаар зуунд зочилсон Марко Полоогоос хойш ирж буй барууны дөрөв дэх, Америкаас зочилж буй анхны хүн болж байгаадаа сэтгэл нь машид догдолж байсан гэдэг. Арга ч үгүй юмаа. Тэрээр дунд сургуулийн сурагч байхдаа энэхүү Колерижийн алдарт шүлгийг уншиж байсан бол яг тэр шүлгийнхээ мөрөөр эртний нутагт хөл тавьж байна. Шилийн хотоос Шандуд хөл тавихад түүнийг шүлгийн эхний мөрөнд гарах “Алф” гол угтан авахад үнэхээр гайхан бишэрч дуу алджээ. Энэ голыг манайхан “Шанд” буюу усны ундрага, ариун эхлэл гэсэн утгаар нэрлэн улмаар XIII, XIV зууны монгол хэлний дуудлагаар “Шан-ду” хэмээн нэрийдсэн гэдэг. Хятад хүмүүс “Шандайн” гэж дуудах. Колериж шүлгэндээ “Алф” хэмээн нэрлэсэн. Алф гэдгийг Диваажингийн ертөнцөөс доошоо “Наран үл хүрэх далай тэнгис”- дэхь агуй хонгилд руу буусан “сүлжилдсэн тахиралдсан хөдөлгөөнтэй” олон бээр урсах “ариун мөрөн” юм хэмээн барууны уран зохиолын толь бичигт тэмдэглэсэн байх юм. Мөн эртний Грекийн нэгэн домогт голын бурхан Алфиус Аритуса гэдэг байгалийн хүчний эзэн лус савдагт дурлаад араас нь гүйгээд байхаар нь Аримсэс хэмээх онгон эмэгтэй бурхан түүнийг оргилуур болгож хувиргасан гэдэг. Ийнхүү тэр бурханы нэр явсаар байгаад Алф хэмээн богиноор дуудах болсон гэх. Колериж ч Шандуг энэ бурханы нэрээр нэрлэсэн нь учиртай л байх. Манай орчуулагч Д.Бямбаа гуай маань үүнийг “ариун мөрөн” хэмээн орчуулжээ. Их сайн оноож нэрлэсэн шиг санагдана. Диваажингийн гол эх дэлхийн гүн рүү урсахдаа энэ голоор дамжин өнгөрдөг ч юм билүү.
Цэнгэлийн их ордны сүүдэр
Цэнхэр долгисын мандалд тусахдаа
Усан оргилуур агуй ангалаас
Эргэн ирэх элдэв дууг түрэн нижигнэнэ.
Мөн ч ер бусын дүр зураг энэ бөгөөд
Мөсөн агуйтай, цэнгэлийн нарлаг их орд ажээ. /Д.Бямбаагийн орчуулга/
Шандугийн доор үнэт эрдэнэс хадгалдаг зоорь байсан гэх домог яриа бий. Орох хаалга үүд нь худагт байдаг гэнэ. Эдүгээ Шандугийн нутагт хятадын Вү Юй гэдэг ферм байрлаж байгаа бөгөөд нэг удаа нэгэн фермчин зоорийг олжээ. Гэвч юу юугүй түүний бие нь сульдаад нойр нь хүрээд унтаад өгч. Сэрэнгүүтээ хүмүүст энэ тухайгаа хэлэх гэтэл шал өөр газар сэрсэн гэдэг. Бас тэр нутгийн хүмүүс ярихдаа дөчин таван онд Япончууд ухарч явахдаа Шандугийн тууринд хэд хоносон бөгөөд тэд үнэт эрдэнэсүүдийг аваад явсан гэх. Колерижийн шүлгэнд “Мөсөн агуйтай, цэнгэлийн нарлаг их орд…, Нарлаг их ордыг мөст агуй хавцалтай…” гэх зэргээр Шандугийн их ордыг тэрхүү агуй ангалтай нягт холбон өгүүлсэн байх юм. Магадгүй үнэт эрдэнэсийн сан хөмрөг нь булгийн эхэнд хаалгатай мөсөн агуйд байдаг ч юм билүү. Ямартай ч Шандугийн сөнөсөн туурь балгад сонин содон үүх түүх хадгалж буй нь лавтай.
Шанду зун цагт ихэнхдээ зэрэглээтэн харагдах бөгөөд униар манантай тэнгэрт цагаан гантиг баганууд, өнгө өнгийн чулууд нь үнэхээр сүр жавхлантай харагддаг ажээ.
Нарлаг их ордыг мөст агуй хавцалтай нь
Намуухан агаарт би сэтгэлээрээ барьж сүндэрлүүлнэ
Тэр дууг сонссон бүхэн их ордыг олж хараад
Тэргэл алдран, бүү сарни, бүү сарни гэж дуу алдана. /Д.Бямбаагийн орчуулга/
Колериж ийнхүү ордоныг өөрийн санаагаар тэнгэрт сүндэрлүүлэн барьж байгуулж, улмаар бийр бэхээрээ цаасан дээр буулган үлдээж энэхүү дуулал шүлгийг нь уншиж сонссон бүхэнд эл ордон үзэгдэж, үл хагацахыг хүсэн дуу алдах нь лавтай хэмээн өөрийн шүлгийн өнийн өнгийг бас тунхаглан бичжээ. Улмаар цааш нь:
Тэнгэрт Хааны гялалзсан мэлмий, гилэлзсэн үс тодорно.
Дээдсийн дүрийг тойрон гурвантаа хүрээ үүсэхүйд
Дэмий л сүрдэж биширсэндээ нүдээ анин хүсэхүйд
Диваажингийн сүү амсаж, бал амтлан
Дэлгэр их жаргал эдэлсэн мэт болно. /Д.Бямбаагийн орчуулга/
Колерижийн төгсөөгүй шүлгийн төсгөлийн мөрүүд энэ. Бараг хоёр зуугаас гурван зуун мөр шүлэг зүүдэндээ бичээд сэрэхдээ эргэн санасан тавин дөрөвхөн мөрийн төгсгөл ч бас сонин. Эзэн хааны мэлмий гялалзаж, үс нь гилэлзэн үзэгдэхэд тэргүүнийг нь тойрон гурвантаа гэрлэн хүрээ үүсэж харагдах. Үнэхээр тийм дүр зураг үзээд бишрэхгүй хэн байсан билээ. Ийм сайхан бүрэлбаа хэн хүнд бас харагдахгүй болов уу. Тэгэхээр ч нээрээ дэлгэр их жаргал, диваажингийн бал бурам амталсан мэт бие сэтгэлийн жаргал эдлэх нь мэдээж ээ. Дээдсийн минь дүр тэртээ тэнд суугаа өөрийн билигт нэгэн хүмүүнд гэгээн дүрээр илбэ зүүдэн мэт үзэгдсэн учир юун? Тэр цаг үед манайхан Манж Чин улсын эрхшээлд бүрнээ орчихсон дээдэс доодосгүй хөл толгойгүй байсан цаг. Шороон түмэн хүн амьтан хөлхөлдөх Манж гүрний хөл толгой дээгүүр, эртний хааны гэгээн сүнс нисч, Шандугийн гандирсийг Европ шүлэгчийн сэтгэлд сүндэрлүүлсэн нууцыг зөвхөн яруу найргийн зөн бэлгийн түлхүүрээр л онгойлгож болно.
Цаг хугацаа, ой санамжийн хоорондын харилцан шүтэлцээ нь ч цагийн орчил, орон зайгаар огт хэмжигдэхгүй мэт. Ан гөрөө хийж, одон орон судалж, бичиг соёлоо хөгжүүлж, яруу найргаа зохиож байсан тэр өлгий нутаг усан манан дундаа хаанаас хэнийг хүлээн чимээ алдран, гүндээ шүүрс алдан зэрэглээтнэ, Аливаа газар орон бүхэн өөрийн түүх намтар, өнөөдрийн дүр төрхөө бас ирээдүйнхээ элбэрэл зөн совинг хадгалж буй гэдэгт би бүрнээ итгэнэм.
Шандугийн
Шар талд
Шаргачин зээр гүйлдэнэ.
Шандугийн
Шаргал хүн чулууд
Чанх өөдөөс ширтэнэ. Шандугийн
Шар хөшгөөр
Шанх тэнгэрийн багана Чинадаас ч үзэгдэнэ.
“Хубилай хаан” шүлгийн зохиогдсон байдал маш сонин. Эмчийн жороор бага зэргийн некотины орцтой эм хүртээд сандал дээрээ гурван цаг гүн нойронд умбасан бөгөөд урьд хожид үзээгүй тийм сонин орноор аялаж. Гаднаас хашиграх чимээнээр сэрэхдээ тэрхүү зүүдэн шүлгээсээ хоёроос гурван зуугаад бадгийг нь санаж байсан гэдэг. Үзэг бэхээ цаастайгаа шүүрч аван бичиж эхэлж байтал гаднаас нэгэн албаны хүн орж ирээд, дахин дахин ямар нэгэн зүйл асуусаар анхааралыг нь сарниулж. Түүнийг гарсны дараа эргэн бичих гэтэл дараах мөрүүдээ эргэж огт санаагүй бөгөөд ийнхүү уг шүлгийн эхний тавин дөрөвхөн мөр л бидэнд хүрч ирсэн түүхтэй.
Харин манай утга зохиолд “Хубилай хаан” шүлэг манай нэрт зохиолч, орчуулагч, дипломатич Дамдины Бямбаа гуайн хичээнгүй зүтгэл, ариун сэтгэлээр монгол хэлнээ хөрвүүлэгдсэн орж ирсэн билээ. Энэ нь утга зохиол судлалд төдийгүй монголын эртний түүх ялангуяа арван гуравдугаар зууны түүхийг судлахад нэгэн гол сурвалж болох юм. Дээд нийслэл Шандуг монголчууд өөрсдөө судлан танихад яруу найрагчийн зөнч мөр бадгууд нь түүхийн замыг тодруулан үзүүлэх толь болох нь лавтай.
Америкийн эрдэмтэн Андрей Салсидо 1992 онд нэг найзынхаа хамтаар Хөх Хотоор дайрч баахан зөвшөөрөл аван явсаар Шанду руу хөдлөхдөө Юань гүрний дээд нийслэлд арван гуравдугаар зуунд зочилсон Марко Полоогоос хойш ирж буй барууны дөрөв дэх, Америкаас зочилж буй анхны хүн болж байгаадаа сэтгэл нь машид догдолж байсан гэдэг. Арга ч үгүй юмаа. Тэрээр дунд сургуулийн сурагч байхдаа энэхүү Колерижийн алдарт шүлгийг уншиж байсан бол яг тэр шүлгийнхээ мөрөөр эртний нутагт хөл тавьж байна. Шилийн хотоос Шандуд хөл тавихад түүнийг шүлгийн эхний мөрөнд гарах “Алф” гол угтан авахад үнэхээр гайхан бишэрч дуу алджээ. Энэ голыг манайхан “Шанд” буюу усны ундрага, ариун эхлэл гэсэн утгаар нэрлэн улмаар XIII, XIV зууны монгол хэлний дуудлагаар “Шан-ду” хэмээн нэрийдсэн гэдэг. Хятад хүмүүс “Шандайн” гэж дуудах. Колериж шүлгэндээ “Алф” хэмээн нэрлэсэн. Алф гэдгийг Диваажингийн ертөнцөөс доошоо “Наран үл хүрэх далай тэнгис”- дэхь агуй хонгилд руу буусан “сүлжилдсэн тахиралдсан хөдөлгөөнтэй” олон бээр урсах “ариун мөрөн” юм хэмээн барууны уран зохиолын толь бичигт тэмдэглэсэн байх юм. Мөн эртний Грекийн нэгэн домогт голын бурхан Алфиус Аритуса гэдэг байгалийн хүчний эзэн лус савдагт дурлаад араас нь гүйгээд байхаар нь Аримсэс хэмээх онгон эмэгтэй бурхан түүнийг оргилуур болгож хувиргасан гэдэг. Ийнхүү тэр бурханы нэр явсаар байгаад Алф хэмээн богиноор дуудах болсон гэх. Колериж ч Шандуг энэ бурханы нэрээр нэрлэсэн нь учиртай л байх. Манай орчуулагч Д.Бямбаа гуай маань үүнийг “ариун мөрөн” хэмээн орчуулжээ. Их сайн оноож нэрлэсэн шиг санагдана. Диваажингийн гол эх дэлхийн гүн рүү урсахдаа энэ голоор дамжин өнгөрдөг ч юм билүү.
Цэнгэлийн их ордны сүүдэр
Цэнхэр долгисын мандалд тусахдаа
Усан оргилуур агуй ангалаас
Эргэн ирэх элдэв дууг түрэн нижигнэнэ.
Мөн ч ер бусын дүр зураг энэ бөгөөд
Мөсөн агуйтай, цэнгэлийн нарлаг их орд ажээ. /Д.Бямбаагийн орчуулга/
Шандугийн доор үнэт эрдэнэс хадгалдаг зоорь байсан гэх домог яриа бий. Орох хаалга үүд нь худагт байдаг гэнэ. Эдүгээ Шандугийн нутагт хятадын Вү Юй гэдэг ферм байрлаж байгаа бөгөөд нэг удаа нэгэн фермчин зоорийг олжээ. Гэвч юу юугүй түүний бие нь сульдаад нойр нь хүрээд унтаад өгч. Сэрэнгүүтээ хүмүүст энэ тухайгаа хэлэх гэтэл шал өөр газар сэрсэн гэдэг. Бас тэр нутгийн хүмүүс ярихдаа дөчин таван онд Япончууд ухарч явахдаа Шандугийн тууринд хэд хоносон бөгөөд тэд үнэт эрдэнэсүүдийг аваад явсан гэх. Колерижийн шүлгэнд “Мөсөн агуйтай, цэнгэлийн нарлаг их орд…, Нарлаг их ордыг мөст агуй хавцалтай…” гэх зэргээр Шандугийн их ордыг тэрхүү агуй ангалтай нягт холбон өгүүлсэн байх юм. Магадгүй үнэт эрдэнэсийн сан хөмрөг нь булгийн эхэнд хаалгатай мөсөн агуйд байдаг ч юм билүү. Ямартай ч Шандугийн сөнөсөн туурь балгад сонин содон үүх түүх хадгалж буй нь лавтай.
Шанду зун цагт ихэнхдээ зэрэглээтэн харагдах бөгөөд униар манантай тэнгэрт цагаан гантиг баганууд, өнгө өнгийн чулууд нь үнэхээр сүр жавхлантай харагддаг ажээ.
Нарлаг их ордыг мөст агуй хавцалтай нь
Намуухан агаарт би сэтгэлээрээ барьж сүндэрлүүлнэ
Тэр дууг сонссон бүхэн их ордыг олж хараад
Тэргэл алдран, бүү сарни, бүү сарни гэж дуу алдана. /Д.Бямбаагийн орчуулга/
Колериж ийнхүү ордоныг өөрийн санаагаар тэнгэрт сүндэрлүүлэн барьж байгуулж, улмаар бийр бэхээрээ цаасан дээр буулган үлдээж энэхүү дуулал шүлгийг нь уншиж сонссон бүхэнд эл ордон үзэгдэж, үл хагацахыг хүсэн дуу алдах нь лавтай хэмээн өөрийн шүлгийн өнийн өнгийг бас тунхаглан бичжээ. Улмаар цааш нь:
Тэнгэрт Хааны гялалзсан мэлмий, гилэлзсэн үс тодорно.
Дээдсийн дүрийг тойрон гурвантаа хүрээ үүсэхүйд
Дэмий л сүрдэж биширсэндээ нүдээ анин хүсэхүйд
Диваажингийн сүү амсаж, бал амтлан
Дэлгэр их жаргал эдэлсэн мэт болно. /Д.Бямбаагийн орчуулга/
Колерижийн төгсөөгүй шүлгийн төсгөлийн мөрүүд энэ. Бараг хоёр зуугаас гурван зуун мөр шүлэг зүүдэндээ бичээд сэрэхдээ эргэн санасан тавин дөрөвхөн мөрийн төгсгөл ч бас сонин. Эзэн хааны мэлмий гялалзаж, үс нь гилэлзэн үзэгдэхэд тэргүүнийг нь тойрон гурвантаа гэрлэн хүрээ үүсэж харагдах. Үнэхээр тийм дүр зураг үзээд бишрэхгүй хэн байсан билээ. Ийм сайхан бүрэлбаа хэн хүнд бас харагдахгүй болов уу. Тэгэхээр ч нээрээ дэлгэр их жаргал, диваажингийн бал бурам амталсан мэт бие сэтгэлийн жаргал эдлэх нь мэдээж ээ. Дээдсийн минь дүр тэртээ тэнд суугаа өөрийн билигт нэгэн хүмүүнд гэгээн дүрээр илбэ зүүдэн мэт үзэгдсэн учир юун? Тэр цаг үед манайхан Манж Чин улсын эрхшээлд бүрнээ орчихсон дээдэс доодосгүй хөл толгойгүй байсан цаг. Шороон түмэн хүн амьтан хөлхөлдөх Манж гүрний хөл толгой дээгүүр, эртний хааны гэгээн сүнс нисч, Шандугийн гандирсийг Европ шүлэгчийн сэтгэлд сүндэрлүүлсэн нууцыг зөвхөн яруу найргийн зөн бэлгийн түлхүүрээр л онгойлгож болно.
Цаг хугацаа, ой санамжийн хоорондын харилцан шүтэлцээ нь ч цагийн орчил, орон зайгаар огт хэмжигдэхгүй мэт. Ан гөрөө хийж, одон орон судалж, бичиг соёлоо хөгжүүлж, яруу найргаа зохиож байсан тэр өлгий нутаг усан манан дундаа хаанаас хэнийг хүлээн чимээ алдран, гүндээ шүүрс алдан зэрэглээтнэ, Аливаа газар орон бүхэн өөрийн түүх намтар, өнөөдрийн дүр төрхөө бас ирээдүйнхээ элбэрэл зөн совинг хадгалж буй гэдэгт би бүрнээ итгэнэм.
Шандугийн
Шар талд
Шаргачин зээр гүйлдэнэ.
Шандугийн
Шаргал хүн чулууд
Чанх өөдөөс ширтэнэ. Шандугийн
Шар хөшгөөр
Шанх тэнгэрийн багана Чинадаас ч үзэгдэнэ.
Өдрийн Сонин, 2008.02.16 ¹038 /2802/
Comments
Улам ихийг хийж бүтээгээрэй